ir

Del latín IRE, 'ir' (con tiempos derivados de VADERE y de ESSE).
Nebrija (Lex1, 1492): Abire a loco. por se ir de lugar o persona. Adeo domum. por ir a casa &. Anteeo. is. por ir delante de otro actiuum .i. Beto. betis. por ir en buena ora. priscum. Eo. is. iui. por ir por sus pies. neutrum .v. Jto. as. itaui. por ir amenudo. Obuersor. aris. por ir en contrario. deponens .v. Pergo. is. perrexi. por ir o andar. Perrecto. as. aui. por ir o andar tarde neutrum .v. Petasso. is. siui. por ir a pedir. priscum actiuum .i. Praeuerto. is. ti. por ir delante actiuum .i. Praeuius. a. um. por lo que va delante. Procedo. is. si. por ir adelante neutrum .v. Proficiscor. eris. por ir caminando. deponens .v. Progredior. eris. por ir adelante. deponens .v. Reuiso. is. reuisi. por ir a ver otra vez actiuum .i. Subeo. is. subij. por ir debaxo neutrum .v. Transeo. is. transiui. por ir allende neutrum .v. Uado. is. uasi. por ir camino neutrum .v. Uisito. as. aui. por ir a ver a menudo. Uiso. is. uisi. por ir a ver actiuum .i.
Nebrija (Voc1, ca. 1495): Jr. eo. is. uado .is. pergo .is. tendo .is. Jr a lugar. adeo .is. ineo .is. proficiscor. Jr por agua. aquor .aris. aquatus. Jr por leña. lignor .aris. lignatus. Jr por madera. materior .aris. materiatus. Ir por ierva o pasto. pabulor .aris .atus. Jr por trigo o cevada. frumentor .aris. Jr a llamar. accerso .is. arcesso .is. Jr a ver. uiso .is. uisi. Jr a ver a menudo. uisito .as .aui. Jr a ver otra vez. reuiso .is. reuisi. Jr por sus pies. eo. is. iui. Jr assi a menudo. ito itas itaui. Jr por debaxo. subeo .is subiui. Jr allende de monte o mar. transeo .is. Jr presto & con tiento. maturo .as.
Nebrija (Voc2, 1513): Jr. eo. is. uado .is. pergo .is. tendo .is. Jr a lugar. adeo .is. ineo .is. proficiscor. Jr por agua. aquor .aris. aquatus. Jr por leña. lignor .aris. lignatus. Jr por madera. materior .aris. materiatus. Ir por yerua o pasto. pabulor .aris .atus. Jr por trigo o ceuada. frumentor .aris. Jr a llamar. accerso .is. arcesso .is. Jr a[ ]uer. uiso .is. uisi. Jr a[ ]uer a menudo. uisito .as .aui. Jr a[ ]uer otra vez. reuiso .is. reuisi. Jr por sus pies. eo. is. iui. Jr assi a menudo. ito itas itaui. Jr por debaxo. subeo .is subiui. Jr allende de monte o mar. transeo .is. Jr presto & con tiento. maturo .as.
  • 1
    verbo intrans./pron.
    Moverse <una persona, un animal o una cosa> hacia [un lugar].
    Exemples
    • «embiamos poredes largament veyer. Por que vos mandamos que vista la present | vayades | al dito lugar de Atheca e dedes orden e fagades meter en exequcion» [A-Cancillería-2389:057v (1415)];
      Ampliar
    • «con vna donzella virgen. ca si vee alguna luego en punto se | va | adonde ella es. e aduerme·se en las sus faldas.» [C-FlorVirtudes-322r (1470)];
      Ampliar
    • «la Judea de Palestina por los de·la hueste y que adreçaua para | yr | en Roma. lo qual sabido quiso dexar luego el imperio. empero» [D-TratRoma-014r (1498)];
      Ampliar
    • «diera. yo soy cyerto que vos ya fuerays mia sin hauer de | hir | agora a los stranyos reynos a conquerir·os. Mas bien pareçe que» [E-Grimalte-004v (1480-95)];
      Ampliar
    Distribució  A: 132; B: 146; C: 512; D: 536;
  • 2
    verbo intrans./pron.
    Dejar de estar <una persona, un animal o una cosa> en [un lugar].
    Relacions sinonímiques
    huir, salir;
    Exemples
    • «conde no curando de complir aqua e pagar como es razon se | es ydo | de·nuestra corte y sta en essa ciudat para embarcar se.» [A-Cancillería-3531:111r (1495)];
      Ampliar
    • «faz d·ellos lo que quieras. E asy el señor se | fue | todo turbado e atribulado. e la monja quisso saluar su virginidat perdiendo» [C-FlorVirtudes-325r (1470)];
      Ampliar
    • «del muro donde lo colgaron en vna espuerta sus compañeros para que se | fuesse | ca los judios matar le querian. y ende se ganan los .vij.» [D-ViajeTSanta-083v (1498)];
      Ampliar
    • «sabian por donde los siguiesen nin podian entender por donde fuesen de alli | ydos | . nin dar cobro en·los fallar. Pensando en este fecho el» [E-TrabHércules-089v (1417)];
      Ampliar
    Distribució  A: 4; B: 25; C: 61; D: 97;
  • 3
    verbo intrans./pron.
    Estar <una persona, un animal o una cosa> en movimiento en [un lugar].
    Relacions sinonímiques
    andar;
    Exemples
    • «dentro en el puerto de Salou cerca la ciudat de Tarragona el qual | iua | mercantiuol mente. E por cierto segun dize aquel no dudaua de danyo alguno» [A-Cancillería-3393:160r (1476)];
      Ampliar
    • «de muerte. Y segun escriuen Tholomeo y ahun Guido quando la Luna | va | en·este signo si alguno fuere herido en·la cabeça corre mucho peligro» [B-Albeytería-002r (1499)];
      Ampliar
    • «barba muy luenga el rostro negro y tostado del sol por que siempre | van | por el campo. en·las piernas vnas calças de segador fechas de» [D-CronAragón-103r (1499)];
      Ampliar
    • «quanto affanado de largo tiempo me veo que dias y anyos ha que | vo | por los desiertos tomando las alimanyas por companya. y presumo apenas alguna» [E-Grimalte-009r (1480-95)];
      Ampliar
    Distribució  A: 3; B: 53; C: 51; D: 46;
  • 4
    verbo intrans.
    Hallarse <una persona o una cosa> en [un estado, situación o circunstancia].
    Relacions sinonímiques
    andar;
    Exemples
    • «ahun por la respuesta que fazemos a micer Pages vicecanceller las quales cartas | van | de manera que las podreys leyer antes que las deys. Quanto a» [A-Cancillería-3605:008r (1479)];
      Ampliar
    • «y ende comiença por el bocamolle folio .xv. § Del cauallo que | va | cargado al freno folio .xvj. § Del cauallo que toma el banco del» [B-Albeytería-003v (1499)];
      Ampliar
    • «ende se falla mucha confusion en contar los años del succeyr empero siempre | va | la sentencia y el effecto muy verdadero. § Cassiano .xxj. emperador que fue» [D-TratRoma-018v (1498)];
      Ampliar
    • «algo que nunca aver nascido. asi mj escriptura por mal que le | vaya | con vosotras señoras sera meior ser algo y conocer·os que no nunca» [E-TriunfoAmor-001v (1475)];
      Ampliar
    Distribució  A: 11; B: 48; C: 84; D: 53;
  • 5
    verbo intrans.
    Dirigir <un camino> hacia [un lugar].
    Relacions sinonímiques
    llevar;
    Exemples
    • «fenal a Balociellas termino del dito lugar que afruenta con via publica que | va | enta Puertolas et con fenal del spital. Et vn fenal o campo» [A-Rentas2-148v (1417)];
      Ampliar
    • «clamada de Dona Ysabel que es de·la dita casa e con carrera que | va | ad·Alfranca e con cequja do·sse riega. Item otro campo clamado» [A-Sástago-142:010 (1419)];
      Ampliar
    • «La .xlvj. yglesia. § Sancto Matheo es vna yglesia en el camino que | va | de Sant Johan de Laterano a Santa Maria que dizen mayor. Ende hay mil años con» [D-TratRoma-036r (1498)];
      Ampliar
    • «Christo rogando le que sanasse vna hija suya endemoniada en aquella via que | va | en Yturea y Cesarea de Philippo. esto se scriue a .xv. capitulos de Matheo» [D-ViajeTSanta-077r (1498)];
      Ampliar
    Distribució  A: 8; C: 13;
  • 6
    verbo intrans.
    Estar <una cosa> incluida en [algo] o acompañada de [algo].
    Exemples
    • «fue de don Martin Gomez de Alcala e con campo de Domingo Montaragon el qual campo no | va | en·la present donacion. Assi como las dictas afrontaciones circundan ençarran e» [A-Sástago-179:010 (1443)];
      Ampliar
    • «varillas e cortan adelante todo el pescueço de manera que con esta pieça | vaya | la lengua e quede con·el cuerpo las varillas sola mente de yuso para» [B-ArteCisoria-044r (1423)];
      Ampliar
    • «vn tratado de·la parte segunda del dean de Maguncia en el qual | va | esta introducion de Martin d·Ampies. § Por que la obra fuesse ordenada segun el» [D-ViajeTSanta-102r (1498)];
      Ampliar
    • «affeccion te la troque / que lo meior de·la dama / todo | va | en este toque. § Si piensas en lo perdido / que ya no» [E-Grimalte-027r (1480-95)];
      Ampliar
    Distribució  A: 7; B: 5; C: 6; D: 2;
  • 7
    verbo intrans.
    Resultar <una persona o cosa> de [alguien o algo].
    Exemples
    • «dita proba al dito Aharon Far. A quanto lo que dize que ende | va | pleyto delant del senyor rey que a ellos no es notorio e entre» [A-Aljamía-07.09r (1465)];
      Ampliar
    • «lo a ellos encomendado. syngular mente en este ofiçio de cortar en·que | va | tanto conplazimjento salud e vida del rey que es publico e cutidiano e» [B-ArteCisoria-075v (1423)];
      Ampliar
    • «todas las damas ponian los ojos en contemplar su persona. Alla | yua | todo el fauor del palacio donde el conde miraua. las dadiuas fueron» [D-CronAragón-055v (1499)];
      Ampliar
    • «despensas en cada·vn año suben fasta .xxiiij. mil ducados y todo esto | va | en limosnas. § Al otro dia que se contaua .xxix. del mes ya» [D-ViajeTSanta-142v (1498)];
      Ampliar
    Distribució  A: 2; B: 2; C: 2;
  • 8
    verbo intrans.
    Tener <una cosa> influencia o importancia para [alguien o algo].
    Exemples
    • «nuestro senyor mil .cccc.lxxxiiij. § Yo el rey. Ya vedes quanto esto | va | a mj preheminencia ruego·s que lo remedieys y pongays la mano rectamente» [A-Cancillería-3608:140v (1484)];
      Ampliar
    • «Miren por·ende los grandes a quien encomiendan sus puertas que mas | va | en·ello que no piensan algunos. que a·las vezes por vn» [D-CronAragón-051r (1499)];
      Ampliar
    • «assi que bien se cierto mayormente fuera en esta en que tanto me | va | . y porque tan conocida auantaia tengo pedia las suertes como quien la» [E-Grisel-003v (1486-95)];
      Ampliar
    • «alguna. e assi se açota este sin razon. mas que me | va | a·mj si el cozinero es açotado. o non. Yo hjnchire» [E-Ysopete-013r (1489)];
      Ampliar
    Distribució  A: 10; C: 3; D: 3;
  • 9
    verbo intrans.
    Estar <una cosa> extendida por [un lugar].
    Exemples
    • «esta manera. Es necessario de conoscer las quatro venas dichas capitales que | van | por el cuerpo y baxan las dos dende la cabeça por la parte» [B-Albeytería-026v (1499)];
      Ampliar
    • «deuen venjr quebradas de·la cozjna e quitar d·ellas el nerujo que | va | a luengo por la cabeça d·ellas departiendo e ponjendo luego dentro fazer» [B-ArteCisoria-047v (1423)];
      Ampliar
    • «pies y las vidrieras siquier costados del hedificio del muro de fuera que | van | en·torno tienen .x. pies. sobre el sepulcro del redemptor encima del» [D-ViajeTSanta-062r (1498)];
      Ampliar
    • «entre las plagas de oriente y medio dia toma principio aquel desierto que | va | en medio de Jerusalem y de Jerico el qual es agora dicho Quarentena» [D-ViajeTSanta-092r (1498)];
      Ampliar
    Distribució  B: 7; C: 3;
  • 10
    verbo intrans.
    Estar <una cosa> habitualmente en [un lugar].
    Exemples
    • «el pelo blanco. Hay de·lo dicho esperiencia en·el lugar donde | va | la silla que por mataduras y continuacion de·lo dessollar con mucha fatiga» [B-Albeytería-032r (1499)];
      Ampliar
    • «cortador dado cargo de conpljr e vn moço ljeue la espuerta en que | van | los paños jnmundos que sobraron de serujr e fueron en·ella puestos por» [B-ArteCisoria-029v (1423)];
      Ampliar
    Distribució  B: 2;
  • 11
    verbo intrans.
    Resultar <una cosa> de una manera a [alguien].
    Exemples
    • «esto por el tu gran querer. ca tanto quanto la fortuna te | va | mas justa e derecha. tanto eres tu peor. mas sy la» [C-FlorVirtudes-308v (1470)];
      Ampliar
    • «fabla segunda ya le miraron mas a·las manos. y conocieron que | yua | mas de verdad el fecho. ca ofrecia que ternia por el señor» [D-CronAragón-077r (1499)];
      Ampliar
    Distribució  B: 1; C: 1;
  • 12
    verbo trans.
    Seguir <una persona o un animal> [un trayecto].
    Exemples
    • «fazen la cama y hay poluo en·la manta. Ahun se faze | yendo | camino en·l·estio o tiempo seco o curre mucho y se le» [B-Albeytería-023v (1499)];
      Ampliar
    • «vida si Dios lo permitiesse mas viuir. es de creer que non | va | buen camino. Por ende todo onbre deue procurar por bien disponer se» [C-BienMorir-11r (1479-84)];
      Ampliar
    • «a·la tan alta. y es ya menos de marauillar porque poquitos | van | el camino para la ganar y muchos andan la parte contraria para que» [D-ViajeTSanta-129r (1498)];
      Ampliar
    • «Ysopo avn no sabiendo la falsia e traycion rogaua les que le dexassen | yr | su camino. e ellos le apremiauan. e costreñjan mas afincadamente en» [E-Ysopete-023v (1489)];
      Ampliar
    Distribució  B: 3; C: 5; D: 3;
  • 13
    verbo perif.
    Ir (+gerundio). Forma perífrasis que expresan una acción durativa.
    Relacions sinonímiques
    andar, estar;
    Exemples
    • «fecho contra los dichos officiales mas encara por lo que el dicho Sala | hiria | ordiendo conuocando deziendo e amenazando. § Item le direys que considerando quanto descaradamente» [A-Cancillería-3613:064v (1484)];
      Ampliar
    • «lo todo e echa en·la çebolla poco a poco asi commo se | vaya | asando la çebolla e desque sea asada e non pueda mas coger saca» [B-Recetario-011r (1471)];
      Ampliar
    • «vna missa celebrar pudiesse. Este ordeno aquel costumbre que de antigo se | va | dexando echar por las casas agua bendita. Y esto se demuestra por» [D-TratRoma-016r (1498)];
      Ampliar
    • «aldeanos e perros apenas con grand trabajo he escapado. Por quanto mientra | yua | buscando alguna vianda para nos otros. fue me prometido vn njño de» [E-Ysopete-085r (1489)];
      Ampliar
    Distribució  A: 2; B: 26; C: 59; D: 44;
  • 14
    verbo perif.
    Ir a (+infinitivo). Forma perífrasis que expresan una acción que ha de suceder de forma más o menos inmediata.
    Relacions sinonímiques
    estar por;
    Exemples
    • «seruicio de vuestra alteza y mio que yo lo asegurasse. y no que | fuessen | a·lo demandar a·otros reyes nin principes. E porque poco ha me» [A-Correspondencia-110r (1478)];
      Ampliar
    • «fazer vn tajo e sobre aquel que sea al largo tajadas delgadas que | vayan | a ferir en·el magro e grueso todo mesclado fasta que descarnado sea» [B-ArteCisoria-047r (1423)];
      Ampliar
    • «ver la ciudad sobre nuestros asnos. y dende saliendo passado vn barrio | fuemos | a salir por vna puerta de fierro antigua en vnas plaças muy populosas» [D-ViajeTSanta-151v (1498)];
      Ampliar
    • «le dixe vamos mi vida / el jnnoro mi fablar / mas | fueron | se·abraçar / yo cay amorteçida. § Vbiendo conocimjento / fable pero con» [E-TristeDeleyt-161v (1458-67)];
      Ampliar
    Distribució  A: 1; B: 6; C: 12; D: 18;
  • 15
    verbo perif.
    Ir (a) (+infinitivo). Forma perífrasis que expresan una acción perfectiva, equivalentes a tiempos compuestos de pasado.
    Exemples
    • «su pecado non podia ser encubierto. conçibio yra contra Vrias. e | va | escriuir vna letra al capitan de·la gente d·armas que le enbiase» [C-FlorVirtudes-307v (1470)];
      Ampliar
    • «Ya la casa de Aragon / de ti se puede quexar / que la | fuyste | a dexar / sinse ninguna razon / pues par Dios dama loçana / con dolor» [E-CancEstúñiga-086r (1460-63)];
      Ampliar
    • «que la mi pena velava / mas el velar fue dormir / dormiendo | fue | a sentir / e sintiendo presumi / que mi sentido falli / e» [E-CancPalacio-117r (1440-60)];
      Ampliar
    • «a·los quales por la potençia del sol grande debaxo d·aquellos se | fue | a echar. y ali pensando y descorrjendo sus sentidos lo que por» [E-TristeDeleyt-038v (1458-67)];
      Ampliar
    Distribució  B: 10; D: 7;
  • loc.
    Forma parte de las expresiones pluriverbales irse de boca, e ir a la mano.
    Exemples
    • «ni carga punto sobre las barras sino en·la lengua. y quando corre | va·se de boca | del todo a perder. Entonce sta puesto el» [B-Albeytería-017r (1499)];
      Ampliar
    • «los enemigos del reyno que les consintiessen estragar y quemar la tierra sin les | yr a·la mano | . antes les dauan tan a menudo rebates los» [D-CronAragón-107v (1499)];
      Ampliar
    • «le sabia la tierra de·la yglesia. si el rey cristianissimo no le | fuera a·la mano | . que muchas vezes rogado por el papa embio» [D-CronAragón-178r (1499)];
      Ampliar
    • «soy seguido a·las dezir. Assi que agora podeys ver que luego os | vays de boqua | quanto mas hariades si os soltassen la rienda.» [E-Grisel-015v (1486-95)];
      Ampliar
    Distribució  B: 1; C: 2; D: 1;
Formes
abian ido (1), auia ido (1), aver ydo (1), avia ydo (1), ban (1), era hido (1), era ydo (2), eran hidas (1), eran ydas (1), eres hydo (1), es ido (1), es ydo (5), ffue (1), fue (386), fuemos (31), fuendo (28), fuera (12), fuera ydo (1), fueran (1), fuere (9), fueren (3), fueres (6), fueron (115), fueron ydos (2), fueron· (3), fuese (3), fuesen (1), fuesen ydos (1), fuesse (46), fuessemos (6), fuessen (31), fuesses (2), fuestes (2), fue· (20), furon (1), fuy (12), fuyste (3), fuystes (1), fuystes· (1), ha hido (1), ha ydo (1), hauer ido (1), hauer ydo (2), hauran ydo (1), hido (1), hiendo (1), hindo (1), hir (48), hira (3), hiran (2), hireys (1), hiria (2), hir· (1), hit (2), hiua (6), hiuan (2), houiera ido (1), houiesse ido (1), houiesse ydo (1), houiessen ido (1), houiessen ydo (1), hyr (4), id (9), imos (1), ir (40), ira (3), iran (6), ire (4), iremos (2), ires (1), it (1), iua (1), iuan (1), jr (14), jra (2), jran (4), jre (1), jremos (3), ser ydos (1), seran ydos (1), ua (8), uamos (1), uan (4), uaya (1), va (328), vades (1), vaga (1), vaian (1), vais (1), vajan (1), vamos (38), van (146), van· (2), vas (19), vaya (89), vayades (3), vayan (41), vayas (15), vayays (2), vaya· (1), vays (7), va· (8), ve (17), ves (1), ve· (12), vo (17), voy (25), yd (10), yda (1), ydas (1), ydo (3), ydos (2), yendo (49), ymos (2), yndo (1), yr (195), yra (4), yran (15), yras (5), yre (8), yremos (4), yres (1), yreys (1), yria (5), yrian (1), yrien (1), yr· (1), ys (5), yt (3), yua (44), yuamos (2), yuan (49), yuas (1), yva (3), yvan (5), yvan· (1), yva· (1);
Variants formals
hir (73), hyr (4), ir (1630), yr (432);
1a. doc. DCECH: 1056 (CORDE: 1056)
1a. doc. DICCA-XV 1400
Freq. abs. 2.139
Freq. rel. 12,19/10.000
Família etimològica
IRE: ab initio, ambición, ambicioso -a, ámbito, circuición, circuir, circuito, coito, comenzadero -a, comenzamiento, comenzar, comienzo, cómito, compezar, condado, conde, condesa, condestable, convenido -a, desexir, ejida, ejido, encomenzar, escomenzar, eundus -a -um, exidor -ora, exiente, exir, éxito, ida, introito, ir, ite missa est, óbito, perecedero -a, perecedor -ora, perecer, perir, preterir, pretor, pretorio -a, sedición, sedicioso -a, sobtado -a, sobtosamente, sobtoso -a, subida, subidamente, subido -a, subimiento, subir, súbitamente, subitáneo -a, súbito -a, supitaño, transir, tránsito, transitorio -a, vaivén, vizcondado, vizconde, vizcondesa;