tornar

Del latín TORNARE, 'dar vueltas', derivado de TORNUS, 'torno', y este del griego tornos.
Nebrija (Lex1, 1492): Jrreducis. e. por lo que no torna de peligro. Jrremeabilis. e. lo que no torna atras. Redandruo. as. aui. por tornar. priscum. Reddo. is. reddidi. por restituir & tornar actiuum .iij. Redeo. is. redij. por tornar de do fueste neutrum .v. Redhibitio. onis. por el tornar dela cosa tal. Redhibitorius. a. um. cosa para tornar assi. Reduco. is. xi. por tornar a otro guiando actiuum .i. Refero refers. tornar lo tomado actiuum .i. Regero. is. regessi. por tornar a traer actiuum .i. Reiuuenesco. is. por tornarse mancebo neutrum .v. Remeo. as. aui. por tornar atras neutrum .v. Remorbesco. is. por tornar a enfermar neutrum .v. Repedo. as. aui. por tornar de lugar neutrum .v. Repuerasco. is. por tornarse moço. Resipio. is. resipiui. por tornar a su seso neutrum .v.
Nebrija (Voc1, ca. 1495): Tornar de do fueste. redeo .is. remeo .as. Tornar assi. reuerto .is. reuertor .eris. Tornar a otro guiandolo. reduco .is. Tornar lo prestado. reddo .is. restituo. Tornar en nada. adnihilo .as .aui. Tornar en su seso el loco. resipisco .is.
Nebrija (Voc2, 1513): Tornar de do fuiste. redeo .is. remeo .as. reuerto. Tornar a otro guiandolo. reduco .is .xi. Tornar lo prestado. reddo .is. restituo .is. Tornar en nada. adnihilo .as .aui. Tornar en su seso el loco. resipisco .is.
  • 1
    verbo trans.
    Mover <una persona> en sentido inverso [algo].
    Relacions sinonímiques
    girar, revesar, versar, virar, voltear, volver;
    Variants lèxiques
    trastornar;
    Exemples
    • «e de fer·lo pesar assi en·grano como en farjna e de | tornar·| lo a·la casa de qui es el dito pan asi como por» [A-Ordinaciones-023r (1429)];
      Ampliar
    • «y todo aquesto es dañoso y las amas o mujeres que las reciben | tornan | aquel miembro que sale desordenado para dentro. y en aquesto reciben las» [B-Salud-015v (1494)];
      Ampliar
    • «de no. nunca le defendieron lo qu·el demandaua. nunca le | tornaron | atras su palabra. tan sabio a·la postre fue y tan sabiamente» [D-CronAragón-131r (1499)];
      Ampliar
    • «nueuo amor te daua ocasion alguna forçaras tu querer deseoso bolbiendo las spaldas | tornar | lo por recordaçiones deleytosas. en·el lugar do fue por el segundo» [E-TristeDeleyt-077r (1458-67)];
      Ampliar
    Distribució  A: 1; B: 6; C: 4; D: 1;
  • 2
    verbo trans.
    Poner <una persona> [a alguien o algo] en su estado o situación anterior.
    Relacions sinonímiques
    refeccionar, refer, reformar, rehacer, remeter, restaurar, restituir, volver;
    Variants lèxiques
    retornar;
    Exemples
    • «res innouado o prejudicado antes si tro aquj ho es stado lo fagades | tornar | al primer stamiento. Certificantes vos que por razon de·los ditos serujcios» [A-Cancillería-2571:132r (1421)];
      Ampliar
    • «e huesos que apartare e sobras de·lo cortado por que non lo | tornen | a·los platos do esta la vianda. suelen lo algunos esto lançar» [B-ArteCisoria-027r (1423)];
      Ampliar
    • «tan grande y tan aparejado para toda la España quando fasta del campo | torno | los dos reyes a sus reynos y tierras. Mas ahun despues de» [D-CronAragón-170v (1499)];
      Ampliar
    • «el alma limpia y como de nueuo a la ignocente hedad criados os | torno | al mundo. y vestidos los cuerpos de ignocentes almas porque ante la» [E-TriunfoAmor-055r (1475)];
      Ampliar
    Distribució  A: 17; B: 36; C: 7; D: 15;
  • 3
    verbo trans.
    Dar <una persona> [algo] a [alguien que lo tenía antes].
    Relacions sinonímiques
    devolver;
    Variants lèxiques
    retornar;
    Exemples
    • «a la dita dona Nadefa Far. E esta en verdat aquellos no | auer tornado | ni feyto tornar ni feyto cancellar aquellas aprensiones a la dita dona Nadefa Far» [A-Aljamía-07.06r (1465)];
      Ampliar
    • «de vos non partades e otro para prestar por que algunas vezes non | tornan | los libros prestados e pierde por ende el fruto e vso d·ellos» [B-ArteCisoria-081r (1423)];
      Ampliar
    • «gran merçed que nuestro señor le fiziera en restituyr le su fuerça y | tornar | le su braço mando luego poblar la ciudad y fundar la yglesia mayor» [D-CronAragón-026r (1499)];
      Ampliar
    • «con mucha humildad e reuerencia. creyendo que assi le induziria a li | tornar | su plata. Mas el engañador quanto mas le rogaua. tanto mas» [E-Ysopete-100v (1489)];
      Ampliar
    Distribució  A: 27; B: 12; C: 7; D: 19;
  • 4
    verbo trans.
    Hacer <una persona o una cosa> que [alguien o algo] pase a tener características distintas de las que tenía anteriormente.
    Relacions sinonímiques
    volver;
    Exemples
    • «acabar para el quitamiento de·los dichos condados. plegue a nuestro Senyor de | tornar | los fechos en·aquel meior stado porque pueda vuestra alteza executar su deliberacion.» [A-Correspondencia-067r (1473)];
      Ampliar
    • «e çinco tu seruidor. e çinco tu conpañero. e despues | torna | amigo. a tu grande enemigo. Preguntaron a vn home. qual» [C-TratMoral-280r (1470)];
      Ampliar
    • «la cumbre de·la torre del templo derribaron con·la misma torre. | tornaron | la republica a ser nada. fizieron su juez y principe al turco» [D-ViajeTSanta-164r (1498)];
      Ampliar
    • «sus oios y oreias sallian la escuridad de·la noche en grande claridad | tornaron | . y la fuerça d·este su gran resplandor no me dexaua auer» [E-Grimalte-054v (1480-95)];
      Ampliar
    Distribució  A: 1; B: 11; C: 9; D: 33;
  • 5
    verbo trans.
    Poner <una persona> juntas [dos o más cosas] para que formen un todo.
    Relacions sinonímiques
    confeccionar, confegir, envolver, mezclar, resolver;
    Exemples
    • «en agua rrosada e tres en orjna de njno de seis años e | torna | otras tres en agua rrosada por la manera sobredicha. tenplaras asi mjsmo» [B-Recetario-010v (1471)];
      Ampliar
    • «cubierta. e recognosçeras sy la pluuja ha fecho dapnatge a·las paredes e | tornaras | y otra cubierta. Como aquesto auras fecho dos vegadas e a·cabo de » [B-Agricultura-017v (1400-60)];
      Ampliar
    • «toma bol armenjco e goma arabica dragante toma esto por ygual peso e | torna | otro tanto peso de vino anejo bermejo e amasa·lo todo e faz» [B-Recetario-015r (1471)];
      Ampliar
    Distribució  B: 3;
  • 6
    verbo intrans./pron.
    Ir <una persona, un animal o una cosa> al lugar de donde había partido.
    Relacions sinonímiques
    revolver, voltear, volver;
    Variants lèxiques
    retornar;
    Exemples
    • «de Xixena es estado aqua en nuestro seruicio e de nuestra licencia se | torna | de present a su habitacion en·el dito lugar. E como nos» [A-Cancillería-2565:001r (1418)];
      Ampliar
    • «los cristianos. como para ellos. por que niguno que muere non | torne | mas aca. E assi esta tu fe non es cosa de alguna» [C-BienMorir-04v (1479-84)];
      Ampliar
    • «guisa que si los moros boluiessen atras a fuerça de tiros los fiziessen | tornar | . y entonce pelearia con·ellos. y en se ver por toda» [D-CronAragón-171r (1499)];
      Ampliar
    • «te fago donacion en scriptura. E Zenas acceptada e rescebida la donacion | torno | se para la heredad e dixo al Ysopo. agora eres en mj» [E-Ysopete-005r (1489)];
      Ampliar
    Distribució  A: 21; B: 55; C: 14; D: 112;
  • 7
    verbo intrans./pron.
    Moverse <una persona, un animal o una cosa> en sentido inverso.
    Relacions sinonímiques
    girar, revesar, versar, virar, voltear, volver
    Variants lèxiques
    trastornar;
    Exemples
    • «Trabaje en mi gemido e no falle reposo. por cierto entonce se | tornara | el dolor en su cabeça. e la iniquidad descendera en su mollera. § Que diuersos son» [C-Cordial-047r (1494)];
      Ampliar
    • «morir como caualleros magnanimos y de esfuerço real que boluer las spaldas ni | tornar | faz atras. como es possible que el que tanto resplandecio tantas ventajas» [D-CronAragón-048r (1499)];
      Ampliar
    • «de·las viandas que la tierra avia produzido o engendrado. E despues | tornaua | saliendo al canpo. quando el e sus gentes avian reposado e bien» [E-TrabHércules-086v (1417)];
      Ampliar
    • «non a otro aquestas viandas mando que se diessen. Despues como se | tornasse | al philosopho dixo le. Diste aquellas viandas a·la mj bienqueriente?» [E-Ysopete-010v (1489)];
      Ampliar
    Distribució  B: 8; C: 14; D: 11;
  • 8
    verbo intrans./pron.
    Pasar a tener <una persona o una cosa> características distintas de las que tenía anteriormente.
    Relacions sinonímiques
    revenir, volver;
    Exemples
    • «gracia de nuestro senyor Dios todos los judios que y eran se | son tornados | christianos. Et por aquesto no s·ende yes feyta por los dichos» [A-Rentas2-076r (1417)];
      Ampliar
    • «en·el fuego se queman njn el coraçon que por el asar se | torna | de mejor sabor e desistion pero su corteza delgada que se leuanta con» [B-ArteCisoria-058r (1423)];
      Ampliar
    • «tantas y tan escuras. que entenebrecen y enturbian los ayres. y | tornan | tan amarillos los cielos. y las estrellas de tan perdida color.» [D-CronAragón-0-05v (1499)];
      Ampliar
    • «dorada. Donde es tu fermosura de cuerpo? Todos tus bienes | son tornados | en mezquindad e desauenturança. Enseña nos esta fabula que el poderoso en» [E-Ysopete-045r (1489)];
      Ampliar
    Distribució  A: 2; B: 107; C: 8; D: 59;
  • 9
    verbo intrans./pron.
    Volver a pasar <una persona, un animal o una cosa> a su estado o situación anterior.
    Variants lèxiques
    retornar;
    Exemples
    • «la dita ciudat. Et todo el residuo de·los ditos mjs bienes | tornen | e peruengan a·las dichas Isabel e Leonor fillas mjas si la ora» [A-Sástago-204:020 (1456)];
      Ampliar
    • «tierra por quanto es fecho de tierra: e pratica en·la tierra: e en fin | torna | a ser tierra. Tierra es en·la creacion: e en·la conuersacion: e en» [C-Cordial-011r (1494)];
      Ampliar
    • «mesmo que de·los demonios engañado: ca en lugar de emendar se e | tornar | como de nueuo a·la pelea e satisfaziendo con lagrimas e frutos de» [D-Vida-005v (1488)];
      Ampliar
    • «rostro y parescer los sacara y cada vno segun fue a esta vida | torno | . § Como los amantes muertos celebraron vna solenpne fiesta por su nueua resureccion» [E-TriunfoAmor-003v (1475)];
      Ampliar
    Distribució  A: 14; B: 12; C: 9; D: 20;
  • 10
    verbo intrans./pron.
    Volver a tratar <una persona> [un tema] que se había interrumpido.
    Exemples
    • «fructuosa es la adolesçençia de·los fijos: mas la niñyes mas dulçe. Agora | tornemos | a proposito. El sauio avn si contento es de si: enpero» [C-EpistMorales-09r (1440-60)];
      Ampliar
    • «phisonomia. assi del hombre como de·la muger. § Capitulo .xxiij. § | Tornando | a·las partezillas y miembros del hombre y de·la muger segun la» [B-Fisonomía-055r (1494)];
      Ampliar
    • «trauaiados d·algun mal. que jnfinitos espedientes buscan para la salut. | tornando | a·lo que nuestra quistion demanda. los malos abitos de viçiosos autos» [E-TristeDeleyt-012v (1458-67)];
      Ampliar
    • «valer a este señor a quyen tanto seruir dessean. y al proposito | tornando | las tres flotas d·estos tres principes fueron tales que entre las otras» [E-TriunfoAmor-033v (1475)];
      Ampliar
    Distribució  B: 2; D: 6;
  • 11
    verbo perif.
    Tornar a (+infinitivo). Hacer <una persona> de nuevo [una acción].
    Relacions sinonímiques
    volver;
    Variants lèxiques
    retornar;
    Exemples
    • «vos s·espera. A·ffin que el dicho vassallo nuestro no haya | tornar | a querellar se a nos por no fallar justicia en semejantes cosas quando» [A-Cancillería-3393:160r (1476)];
      Ampliar
    • «segundo syn la cortar del todo e lançar·le sal en·la cortadura | torne· | la abrir commo primero estaua dende abrir el ala sobre el onbro començado» [B-ArteCisoria-038r (1423)];
      Ampliar
    • «vn hermano sancto que llamaron sant Armengol obispo que fue de Vrgel. | torno | en fin a edificar a Ripol que los moros le derribaron.» [D-CronAragón-054v (1499)];
      Ampliar
    • «qual mas que la muerte mata. Despierta pues el nueuo iuizio y | torna | a cobrar tu vida. no des lugar que mueran las tuyas y» [E-Grimalte-026r (1480-95)];
      Ampliar
    Distribució  A: 14; B: 41; C: 9; D: 38;
Formes
a tornado (1), auer tornado (1), avian tornado (1), avrias tornado (1), aya tornado (1), era tornada (1), era tornado (1), eres tornada (6), es tornada (1), es tornado (2), fue tornada (1), fueron tornados (1), fuesse tornado (1), ha tornado (2), han tornado (2), has tornado (1), hauia tornado (1), hayamos tornado (1), sea tornado (2), sean tornadas (1), sean tornados (1), ser tornada (1), ser tornado (1), ser tornados (1), sera tornado (2), seran tornados (1), seremos tornados (1), seyer tornada (1), so tornado (2), son tornados (3), soy tornado (4), torna (97), tornad (3), tornada (13), tornada sera (1), tornadas (3), tornado (31), tornado es (1), tornados (11), tornados seran (1), tornad· (1), tornamos (4), tornan (28), tornando (41), tornando· (2), tornand· (1), tornar (145), tornara (31), tornaran (18), tornaras (19), tornare (11), tornaremos (4), tornaren (1), tornares (1), tornareys (2), tornaria (7), tornarian (2), tornarja (1), tornaron (19), tornar· (10), tornas (3), tornase (2), tornasse (3), tornassedes (1), tornassen (2), tornaste (2), tornastes (1), tornat (2), tornaua (8), tornauan (8), tornauas (1), tornays (1), torna· (14), torne (64), tornedes (1), tornemos (4), tornen (24), tornes (8), torneys (1), torne· (7), torno (68), tornoron (1), torno· (3);
Variants formals
tornar (785);
1a. doc. DCECH: 950 (CORDE: 950)
1a. doc. DICCA-XV 1400-60
Freq. abs. 785
Freq. rel. 4,47/10.000
Família etimològica
TORNUS: entornadura, entornear, entorno, retornar, retorno, tornada, tornado -a, tornador -ora, tornar, tornasol, torneamento, tornear, torneig, torneo, torno, trastornable, trastornar;