trastornar

Derivado de tornar, del latín TORNARE, 'tornear', derivado de TORNUS, 'torno'.

Nebrija (Lex1, 1492): Deuergo. is. por trastornar vaso actiuum .i. Euerso. as. por trastornar a menudo actiuum .i. Euerto. is. ti. por trastornar & destruir actiuum .i. Jnuergo. is. si. por trastornar en otra cosa actiuum .iij. Resupino. as. trastornar de arriba abaxo actiuum .i. Resupinus. a. um. por cosa trastornada. Subuerto. is. ti. por trastornar actiuum .i. Subuoluo. is. subuolui. por trastornar actiuum .i. Uergo. is. uersi. por embrocar & trastornar actiuum .i.
Nebrija (Voc1, ca. 1495 y Voc2, 1513): Trastornar. supino .as. resupino .as. Trastornar vaso. uergo .is. inuergo. Trastornar como quiera. inuerto .is.
  • 1
    verbo trans.
    Cambiar <una persona o una cosa> completamente la naturaleza o el aspecto de [alguien o algo].
    Relacions sinonímiques
    alterar, destrocar, modificar, mover, mudar, retrocar, transferir, transmutar, trasmudar, trocar;
    Exemples
    • «la gloria d·essa fiesta. que la inuidia de·la desdichada fortuna | trastorno | todo el consuelo en dolor. destroco la alegria en pesar. desparo» [D-CronAragón-121r (1499)];
      Ampliar
    • «esta contienda Amor / tiene la plaça segura. § Mis conçeptos opinion / | trastorna | ya non se como / assi vo del si al non / e» [E-CancHerberey-192r (1445-63)];
      Ampliar
    • «se destruya la fuerça de vuestra malicia. y si dezis que yo | trastornando | vuestras voluntades os hize hazer aleue no pensando esto quyero·lo por desculpa» [E-TriunfoAmor-055r (1475)];
      Ampliar
    • «contra los que han buena fortuna. su mesma malicia los peruerte e | trastorna | . segund se collige d·esta fabula. El lobo ayunto mucha carne» [E-Ysopete-046r (1489)];
      Ampliar
    Distribució  C: 1; D: 4;
  • 2
    verbo trans.
    Hacer <una persona o una cosa> que [alguien o algo] pierda su estabilidad.
    Relacions sinonímiques
    perturbar, subvertir;
    Exemples
    • «diablo enemigo de todo el linaje humano trabaja con todas sus fuerças por | trastornar | e derribar al enfermo en·el articulo de·la muerte de·la fe» [C-BienMorir-04r (1479-84)];
      Ampliar
    • «manifiesto declaro que por demas era el mas detener·se en los querer | trastornar | pues todos le vencian y auergonçauan. y quanto mas se detenia mas» [D-CronAragón-0-25v (1499)];
      Ampliar
    • «este medio la offensa de·las malignas presonas recuerda. subito d·amor | trestornada | e pues del todo la rige dize. tu enganyaras las guardadas con» [E-CancCoimbra-102r (1448-65)];
      Ampliar
    • «con esto soy tornado / qual no me conoceys / que siempre soy | trastornado | / mirando si mirareys / mas la gran desdicha mia / nunca quiere» [E-CancHerberey-195r (1445-63)];
      Ampliar
    Distribució  B: 4; C: 2; D: 5;
  • 3
    verbo trans.
    Mover <una persona> en sentido inverso [algo].
    Relacions sinonímiques
    girar, revesar, versar, virar, voltear, volver;
    Variants lèxiques
    tornar;
    Exemples
    • «qual sia feyto por vn njño menor de diez años segunt su aspecto | trastornadas | las bolsas dos vegadas sin saquar los redoljnos en·el bacin. E si » [A-Ordinaciones-042v (1442)];
      Ampliar
    • «tan dulçe que nunca os cansays de·la siempre y con mayor deuocion | trastornar | y leer. Donde pues nos dexamos a Pomponio Mella do Paulo Orosio Junio Columella y» [D-CronAragón-0-17v (1499)];
      Ampliar
    • «lo que aquestos tales suelen fazer: donde nada no fallan. Y el ladron | trastornando | con diligencia toda la casa: no fallo saluo vna cantara: donde a caso estaua » [E-Exemplario-004r (1493)];
      Ampliar
    • «chica quantidad. que la aue non podia beuer d·ella. saluo | trastornando | la. e non bastaua para ello su fuerça. por que era» [E-Ysopete-094v (1489)];
      Ampliar
    Distribució  A: 1; C: 1; D: 6;
Formes
e trastornado (1), trastorna (7), trastornada (1), trastornadas (1), trastornado (1), trastornados (1), trastornan (1), trastornando (5), trastornar (4), trastorno (1), trestornada (1);
Variants formals
trastornar (23), trestornar (1);
1a. doc. DCECH: 1495 (CORDE 1230)
1a. doc. DICCA-XV 1440-60
Freq. abs. 24
Freq. rel. 0,137/10.000
Família etimològica
TORNUS: entornadura, entornear, entorno, retornar, retorno, tornada, tornado -a, tornador -ora, tornar, tornasol, torneamento, tornear, torneig, torneo, torno, trastornable, trastornar;
TRANS: atrás, atravesar, detrás, entravesar, trabucar, trabuco, tradición, traditiva, traducción, traducir, tráfago, trafica, traición, traidor -ora, trameter, tramontana, transacción, transferir, transfiguración, transfigurar, transformación, transformar, tránsfuga, transfugante, transfuir, transgresión, transgresor -ora, transilvanense, transir, tránsito, transitorio -a, transmarino -a, transmigración, transmutación, transmutar, transparente, transportación, transportamiento, transportar, transtiberino -a, transubstanciación, tras, trasañar, trascendente, trascender, trascolar, trasdoblar, trasero -a, trasforia, trasgrear, traslación, trasladación, trasladador -ora, trasladamiento, trasladar, traslado, trasluciente, traslucir, trasmano, trasmudamiento, trasmudar, trasnochar, traspasador -ora, traspasamiento, traspasante, traspasar, trasplantar, trasponer, traspostar, trasquilar, trastocar, trastornable, trastornar, trastrabado -a, trastrabar, trasunción, trasuntar, trasuntivamente, trasunto, través, travesar, travesía, travieso -a, trescanado -a;