caballo

Del latín CABALLUM, 'jamelgo'.
Nebrija (Lex1, 1492): Caballus. i. por el cavallo arrocinado. Cantherinus. a. um. por cosa de tal cavallo. Cantherius. ij. por el cavallo castrado. Cataphractus equus. cavallo encobertado. Desultor equus. cavallo saltador. Equinus. a. um. por cosa de cavallo. Equuleus. i. por el cavallo pequeño. Equus. i. por el cavallo bien hecho. Gradarius. ij. por cavallo amblador. Hippardius. ij. animal cavallo pardo. Hippelaphus. animal cavallo ciervo. Hippurus. i. por cola de cavallo pece. Mannus. i. por el cavallo enano. Musimo. onis. por cavallo enano. Pegasus. i. el cavallo con alas. Pyrois. pyroentis. por un cavallo del sol. Sonipes. edis. por el cavallo sobervio. Ueredus. i. por cavallo ligero.
Nebrija (Voc1, ca. 1495): Cavallo bien proporcionado. equus .i. Cavallo pequeño. equulus .i. equuleus .i. Cavallo enano. mannus .i. Cavallo mas enano. mannulus .i. Cavallo arrocinado. caballus .i. Cavallo morisco. asturco .onis. Cavallo ligero. ueredus .i. Cavallo albardon. caballus clitellarius. Cavallo ceciliano. equus agrigentinus. Cavallo dela brida. equus desultorius. Cavallo emparamentado. equus ephippiatus. Cavallo encobertado. equus cataphractus. Cavallo amblador. gradarius .ij. Cavallo castrado. cantherius .ij. Cavallo uñido con otro. biiugis .is. Cavallo uñido con otros tres. quuadriiugis .is. Cavallo de rio pescado. hippopotamus .i.
Nebrija (Voc2, 1513): Cauallo bien proporcionado. equus .i. Cauallo pequeño. equulus .i. equuleus .i. Cauallo enano. mannus .i. mannulus .i. Cauallo arrocinado. caballus .i. Cauallo morisco. asturco .onis. Cauallo ligero para caminar. veredus .i. Cauallo albardon. caballus clitellarius. Cauallo ceciliano. equus agrigentinus. Cauallo dela brida. equus desultorius. Cauallo emparamentado. equus ephippiatus. Cauallo encobertado. equus cataphractus. Cauallo amblador. gradarius .ij. Cauallo castrado. cantherius .ij. Cauallo vñido con otro. bijugis .is. Cauallo vñido con otros tres. quuadrijugis .is. Cauallo de rio pescado. hippo[po]tamus .i.
  • 1
    sust. masc.
    Mamífero solípedo équido macho, de cuello largo y cola poblada, fácilmente domesticable (equus caballus).
    Exemples
    • «del dito regno. Pero son de aquesto priuilegiados los hombres qui tienen | cauallyo | et armas. Arnaldus del Calbo notarius. § Item en los lugares de Arquos et» [A-Rentas2-084r (1417)];
      Ampliar
    • «domar el nueuo cauallo folio .vij. § De·la guarda o dotrina del | cauallo | folio .vij. § De·las sangrias folio .viij. § Capitulo .iij. en que» [B-Albeytería-003r (1499)];
      Ampliar
    • «fiziessen por semblante como de fecho lo fizieron. y dexados entonce los | cauallos | las azemilas y el fardage encomendo se a nuestro señor. y mando» [D-CronAragón-019v (1499)];
      Ampliar
    • «ocupando en tener grant estado. E vsaua mayor mente en muchedunbre de | cauallos | muy fermosos en tanto que por los engordar e dar mayor fuerça daua» [E-TrabHércules-072r (1417)];
      Ampliar
    Distribució  A: 14; B: 679; C: 133; D: 80;
  • 2
    sust. masc.
    Prominencia laminar del esternón de las aves donde se articulan los músculos que mueven las alas.
    Exemples
    • «en·el platel de comer gastando ansy los pechos fasta çerca del | cauallo | despues bolue·llo al traues tomando con·la mano ysqujerda el braçuelo alçando» [B-ArteCisoria-035v (1423)];
      Ampliar
    • «fazen aquellas dos aberturas que dixe del obispillo e bien puede sacar el | cauallo | e paren dos partes e las ancas e espinazo fincables pieças fazer pero» [B-ArteCisoria-036r (1423)];
      Ampliar
    • «partes pero fazen en·ella algunos tajos a logares e non parten su | cauallo | e ancas por ser pequeños en rrespecto de las otras mayores aves et» [B-ArteCisoria-037r (1423)];
      Ampliar
    • «pieças las piernas por sy e las alas e la espoleta e el | cauallo | e lo de medio ayuso con las ancas e obispillo dexando lo al» [B-ArteCisoria-038v (1423)];
      Ampliar
    Distribució  B: 5;
  • loc. adj.
    A caballo / de caballo. [Soldado] que lucha montado en una caballería.
    Exemples
    • «a·los tres stados del principado rogando que ayuden en ella de alguna gente | de cauallo | y de pie e lo fagan assi bien como lo han» [A-Cancillería-3613:154r (1485)];
      Ampliar
    • «lo qual acabando partieron las fustas por la otra gente que | de cauallo | quedaua en Phiseo. en cuya buelta luego vnos turcos de pie y» [D-ViajeTSanta-166v (1498)];
      Ampliar
    • «se dexa entender. Si. dixo la donzella. para los | de caualo | mas para los de·pie es neçesarjo qujtar algunas piedras. Dixo la» [E-TristeDeleyt-081r (1458-67)];
      Ampliar
    Distribució  A: 11; C: 30; D: 8;
  • loc. adv.
    A caballo. A lomos de una caballería.
    Exemples
    • «dicho nuncio o procurador si sera a pie cinquo sueldos si sera | a cauallo | diez sueldos por cadahun dia que al dicho nuncio o procurador vuestro» [A-Sástago-259:050 (1496)];
      Ampliar
    • «hauida victoria el maestre que se hallo ende en persona entro | a cauallo | en·la ciudad con su noble gente como triumphante fasta que llego al» [D-ViajeTSanta-167v (1498)];
      Ampliar
    • «la presa. Pone avn aqueste Caco era centauro por que yua | a cauallo | asy como los çentauros que auian seydo çercanos de aquel tienpo de·los» [E-TrabHércules-092v (1417)];
      Ampliar
    • «dios de amor estaua estuuo quedo siempre su estandarte con doze mil | a cauallo | en guarda de su persona porque los muertos con accidental ira no viniesen» [E-TriunfoAmor-049v (1475)];
      Ampliar
    Distribució  A: 2; B: 1; C: 7; D: 24;
  • loc.
    Forma parte de las expresiones pluriverbales cola de caballo (equisetum arvense), diente de caballo (scolymus maculatus) y uña de caballo (tussilago farfara).
    Exemples
    • «e toda inchadura. § Item dize Plantearius toma la yerba que es dicha | diente de caballo | por que es semejante seca faz·la poluos e toma piedra» [B-Recetario-025v (1471)];
      Ampliar
    • «Item dize mas que las fojas de·la yerba que es dicha | cua de caballo | o estaca rroçin picadas o enplastradas o beujdas suelda las quebraduras» [B-Recetario-047r (1471)];
      Ampliar
    • «Item dizen los naturales que el çummo de·la yerba que es dicha | vña de caballo | nueve dias beujda sana la terçiana et la cuartana. § Item» [B-Recetario-051r (1471)];
      Ampliar
    • «es maraujllosa cosa. § Item dize Diascorus toma la yerba que es dicha | vnjella de cauallo | con su rrayz e seca·la e faz poluos echa sobre» [B-Recetario-056r (1471)];
      Ampliar
    Distribució  B: 4;
Formes
caballo (13), caballos (1), cauallo (644), cauallos (333), cauallyo (3), caualo (2), caualos (2);
Variants formals
caballo (13), cavallo (979), cavallyo (3), cavalo (3);
1a. doc. DCECH: 932 (CORDE: 1050)
1a. doc. DICCA-XV 1400-60
Freq. abs. 998
Freq. rel. 5,69/10.000
Família etimològica
CABALLUS: cabalgada, cabalgador -ora, cabalgadura, cabalgar, caballar, caballería, caballeril, caballerilmente, caballeriza, caballerizo -a, caballero -a, caballerosamente, caballeroso -a, caballino -a, caballo, caballón, caballuno -a, dens caballinus, descabalgar;