dilatar

Tomado del latín dilatare, derivado de latus, 'ancho'.
Nebrija (Lex1, 1492): Crastino. as. por dilatar de dia en dia. Differo. rs. por dilatar en tiempo actiuum .i. Latesco. is. por se dilatar & ensanchar neutrum .v. Lato. as. aui. por dilatar. priscum actiuum .i. Perendino . as. por dilatar a tercero dia neutrum .v. Procrastino. as. por dilatar de dia en dia. neutrum .v. Prolato. as. aui. por diferir & dilatar actiuum .i. Recrastino. as. por dilatar de dia en dia neutrum .v.
Nebrija (Voc1, ca. 1495 y Voc2, 1513): Diferir o dilatar. protelo. prolato. differo. Dilatar o diferir. differo. protelo .as. Dilatar de dia en dia. procrastino .as. Dilatar de tres en tres dias. perendino .as.
  • 1
    verbo trans.
    Hacer <una persona> aque [algo] sea más grande, más numeroso o más intenso.
    Relacions sinonímiques
    acrecentar, acrecer, aumentar, crecentar, crecer, ensanchar, multiplicar, puyar, redoblar;
    Exemples
    • «mj oppinjon aquesta sçiençia de fazer diuersas propiedades en·los fructos se podria | dilatar | que todas las obras de·las medeçinas se demostrarian en·los fructos de·» [B-Enxerir-227v (1400-60)];
      Ampliar
    Distribució  B: 1;
  • 2
    verbo trans.
    Dejar <una persona> para más tarde la ejecución de [algo].
    Relacions sinonímiques
    demorar, diferir, retardar, secundar, tardar;
    Exemples
    • «que el dito Johan Perez haia el dito officio e no nengun otro | haueys dilatado | la pronunciacion en la dita causa en no poco desseruicio nuestro jnteresse e» [A-Cancillería-2617:041v (1449)];
      Ampliar
    • «fiat intelligencie. E yo esto poco exerçitado en·tales enformaçiones para que osase mas | dilatar | el dezir de quanto neçessidat demanda. El qual exerçiçio muchas vezes ministra eloquençia» [B-Aojamiento-149v (1425)];
      Ampliar
    • «començo de suplicar por su fijo al padre, sy al que non, por | dilatar | su muerte. Dixo asy.§ Esto padre pues que asy es que este vaso» [C-SermónViernes-006v (1450-90)];
      Ampliar
    • «cuya causa el sancto padre Siluestre dicho se assento en monte Seracto porque | dilatando | la muerte suya pudiesse poner algun remedio en·la yglesia. y nuestro» [D-TratRoma-026r (1498)];
      Ampliar
    • «luego querria dezir plaze me si el freno de la verguença no | dilatase | y enfrenasse la desbocada repuesta. por donde parece a·los que poco» [E-Grisel-012r (1486-95)];
      Ampliar
    Distribució  A: 21; B: 1; C: 35; D: 2; E: 11;
  • 3
    verbo intrans./pron.
    Aumentar <una cosa> de tamaño o de duración.
    Relacions sinonímiques
    alongar;
    Exemples
    • «del ayre infecto. o de sy o de·la mala complexion engendrado. E este faze | dilatar | la corteza. o enlozidura alçando·se torondos en·la pared e apartando·se de·lo firme» [B-Lepra-136r (1417)];
      Ampliar
    • «Porque aquesta semejança de·las criaturas no se estiende ni se | dilata | a mas grados de quatro ahuelos o visahuelos? Responde el Aberroys porque» [B-Salud-023v (1494)];
      Ampliar
    • «el cobre, ni se rompe, ni se funde: pero bien se estiende y | dilata | , esto es verdad quando no es mezclado con otro metal estraño. ca quando» [B-Metales-003v (1497)];
      Ampliar
    • «compannia / con plaser auiendo pena / del pesar que me plazia / sy se | dilatara | el dia / o la noche nos tomara / tan grand fuego se encendia» [E-CancEstúñiga-153v (1460-63)];
      Ampliar
    • «si fablo fingido ni por conplacencia. § Por donde concluyo sin mas | dilatar | / que non·se subiecto por si sufficiente / que tantos deleytes e» [E-CancVindel-166v (1470-99)];
      Ampliar
    Distribució  B: 5; E: 7;
  • 4
    verbo intrans./pron.
    Hablar <una persona> con prolijidad.
    Relacions sinonímiques
    extender;
    Exemples
    • «consistan mas en palabras que en obras no quiero mas en reutar·os | dilatar | me. mas antes de suspender el publicar vuestras menguas con sperança de» [E-Grimalte-044v (1480-95)];
      Ampliar
    Distribució  E: 1;
Formes
auja dilatado (1), dilata (12), dilatadas (1), dilatades (1), dilatan (3), dilatando (3), dilatar (33), dilatara (1), dilataran (1), dilatare (2), dilataremos (2), dilatares (2), dilatase (1), dilatasen (1), dilatasse (1), dilataua (1), dilate (2), dilatedes (6), dilates (1), dilato (4), dillattar (1), ha dilatado (3), haueys dilatado (1);
Variants formals
dilatar (83), dillattar (1);
1a. doc. DCECH: 1430 (CORDE: 1376-96)
1a. doc. DICCA-XV 1400-60
Freq. abs. 84
Freq. rel. 0,376/10.000
Família etimològica
LATUS: a latere, colateral, dilatación, dilatado -a, dilatar, ladera, ladeza, ladilla, lado;